Zeynuddin el-Keşşî’nin el-Mûcez fi’l-Mantık İsimli Eseri: Tahkik, Tercüme ve Değerlendirme

Özet

Zeynuddin el-Keşşî (ö.607/1210-625/1228), klasik sonrası İslam düşüncesinin önemli isimlerinden biridir. Fahreddîn er-Râzî’nin (ö.607/1210) öğrencisidir ve ondan ders almıştır.
Zeynüddin el-Keşşî'nin hayatı hakkında kaynaklarda az bilgi bulunmaktadır. Ancak eserlerinin kendi döneminde yaşayanlar ve kendisinden sonra gelenler tarafından bilindiği ve bir şöhrete sahip olduğu söylenebilir. Ölüm tarihi hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Eserleri üzerinde yaptığımız incelemeye göre Keşşî 1210-1228 tarihleri arasında vefat etmiştir. Halid er-Ruayheb'in verdiği bilgiye göre el-Keşşî'nin 1221-1222 yıllarında Nişabur ve Herat halkının Moğollar tarafından uğradığı baskın ve katliamlar sırasında ölmüş olması muhtemeldir. Mevcut eserlerine baktığımızda el-Keşşî'nin çağdaşı müellifler gibi çok yönlü bir ilmî kişiliğe sahip olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü o, felsefe, kelam ve mantık alanlarında eserler vermiştir. Ancak Keşşî’yi İslam düşüncesinde bilinir kılan eseri Hadâiku’l-Hakâik’tir. Mukaddime de Keşşî’nin bilinen diğer bir eseridir. Keşşî’nin Hadâiku’l-Hakâik isimli eseri; mantık, tabiat ve ilahiyat üçlemesinden oluşmaktadır. Onun bu üçlemesi İbn Sînâ’nın İşaretler ve Tembihler isimli eserinin tasnifini benimsediğini gösterir. Biz daha önce Keşşî’nin mantık, tabiat ve ilahiyat bölümlerinden oluşan Hadâiku’l-Hakâik’inin mantık bölümünü tahkik ve tercüme ederek dilimize kazandırmıştık. Daha sonraki çalışmalarımız sırasında onun el-Mûcez fi’l-Mantık isimli eseriyle karşılaştık. Onun bu eseri suret ve içerik bakımından Hadâiku’l-Hakâik ve elimizde şerhi olan Mukaddime ile uyum içindedir. Keşşî, Hadâiku'l-Hakâik'te mantık konularını tasavvur ve tasdik ikilisi üzerine inşa ederken el-Mûcez fi'l-Mantık'ta böyle bir tasnif yapmamış konuları doğrudan tasavvur ve tasdik kapsamına girecek şekilde ele almıştır. Ancak biz ilgilisine yol göstereceği ümidiyle tahkik metnine ve tercümeye ilgili başlıkları ekledik. Keşşî el-Mûcez fi’l-Mantık’ta konuları özlü olarak ele almış ve ayrıntılara girmemiştir. Bu yüzden eserin pratik bir ihtiyaca binaen yazıldığı söylenebilir. Çalışmamız iki katmanlıdır: Birincisi, ilgililerine yeni anlamların doğacağı ümidiyle eserin edisyon kritiği yapılmış ve eser dilimize tercüme edilmiştir. İkincisi, eser, tasnifi ve içeriği bakımından değerlendirilmiştir. Tespitlerimize göre eserin tek bir nüshası bulunmaktadır ve daha önce üzerine herhangi akademik bir çalışma yapılmamıştır. Keşşî, el-Mûcez fi’l-Mantık'ta modal önermelerin düz ve ters döndürülmeleri ile modal kıyasların sonuç vermeleri noktasında diğer mantıkçılardan farklı düşünmektedir. Onun bu farklı görüşleri kendisinden sonraki önde gelen müelliflerin çoğu tarafından eleştirilmiştir. Mesela Hunecî (ö.646/1248) Keşfu’l-Esrâr’da, Ebherî (ö.663/1265) Keşfu’l-Hakâik fi Tahrîri’d-Dekâik’te, Urmevî (ö.682/1283) Metâliu’l-Envar’da, Kutbuddîn er-Râzî (ö.767/1365) Levâmiu’l- Esrar fi Şerhi Metâliu’l- Envar’da, Kâtibî (ö.675/1277) Şerhu Keşfi’l-Esrâr’da, Semerkandî (ö.722/1322) Kıstasu’l-Efkâr ve Şerhu Kıstasu’l-Efkâr’da isim vererek Keşşî’ye atıfta bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler