Velîcân Marʿaşî’nin İsmetu’l-Ezhân fî İlmi’l-Mîzân İsimli Eseri: Tahkik, Tercüme ve Değerlendirme

Özet

Velîcân Mara’şî’nin (ö.1159/1746) hayatı hakkında kaynaklarda çok az bilgi bulunmaktadır. Eserlerinde kendi ismini genelde el-Mara’şî el-Velîcânî ve el-Mara’şî Muhammed b. Vâiz b. Velîcân şeklinde vermektedir. İsmindeki el-Mara’şî nisbesinden Maraşlı olduğunu söyleyebiliriz. Kendisi felsefe, mantık, âdâbu’l-bahs, tefsir, kelam, fıkıh ve Arap dili gibi farklı alanlarda eserler vermiş çok yönlü bir kişiliktir. Bu makalede Velîcân Mara’şî’nin İsmetu’l-Ezhân isimli eseri tahkik ve tercüme edilerek suret ve muhteva bakımından bir değerlendirilmesi yapılmıştır. Mara’şî’nin İsmetu’l-Ezhân isimli eserinde konular özlü olarak ele alınmış detaya ve örneklendirmeye gidilmemiştir. Bundan dolayı bu eserin mantık konularını belli seviyede bilenlere özlü bir şekilde aktarmak amacıyla kaleme alındığını düşünüyoruz. Eserin farklı kütüphane ve koleksiyonlarda yirminin üzerinde nüshasının olması eserin çok bilindiğine, okunduğuna ve bir şöhrete sahip olduğuna işaret etmektedir. Velîcân Mara’şî’nin bu özlü mantık eserini seçmekteki amacımız eserin farklı nüshalarını da göz önünde bulundurarak eseri tahkik ve tercüme ederek içerik bakımından bir tahlilini yapmak, mantık ve münâzara konularını çok özlü bir şekilde ele alan bu eseri ilgililerin istifadesine sunmaktır. Velîcân Mara’şî İsmetu’l-Ezhân’da sadece iki satır ile çok özlü olarak özsel tanım, ilintisel tanım ve beş tümeli ele aldıktan sonra akıl yürütme türleri olan kıyas, tümevarım (istikra) ve analojiyi (temsil) ele almaktadır. O, akıl yürütme türleri içerisinde özellikle kıyas üzerinde durmaktadır. Eserinin girişinde kıyası on bölüme ayırmaktadır. Kıyas konusundan sonra iki fasılda tümevarım ve analojiyi yine özlü ifadelerle birer cümle ile açıklamakla yetinir. Velîcân Mara’şî İsmetu’l-Ezhân’da beş sanatı ve beş sanatta kullanılan öncülleri özlü ifadeler ile inceler. Beş sanattan sonra çelişki, düz döndürme ve ters döndürme konularını inceler. Son olarak Velîcân Mara’şî bu özlü mantık eserini kural ve kaideleri Şemsuddîn Muhammed b. Eşref es-Semerkandî (ö.722/1322) tarafından ortaya koyulan ve Âdâbu’l-Bahs ve’l-Münâzara olarak isimlendirilen bu yeni ilme ait bazı meseleleri ortaya koyarak bitirir. Velîcân Mara’şînin İsmetu’l-Ezhân isimli eserine baktığımızda onun tarif ve beş tümele sadece iki satırda yer vererek tasavvurlar bölümü üzerinde pek durmadığı söylenebilir. Yine onun önermelere ait hükümler olan çelişki, düz döndürme ve ters döndürme konularını kıyas, temsil, analoji gibi akıl yürütme türlerinden ve beş sanattan sonra ele alması onun eserini oluştururken klasik tasniften farklı bir yol takip ettiğini göstermektedir. Velîcân Mara’şî İsmetu’l-Ezhân’ın sonuna mantık konularından sonra münâzara ilmiyle ilgili bazı konuları yerleştirerek eserinin tasnifinde farklı bir tutum takınmıştır. Onun bu tutumuyla Semerkandî’nin Kıstasu’l-Efkâr’da takip ettiği yolu izlediğini söyleyebiliriz.

Anahtar Kelimeler