Tütün Kullanma Meselesi Üzerinden Tekfirci Söyleme Bir Reddiye: Mehmed et-Trabzonî’nin (ö. 1200/1786) Hâdi’l-‘Umyi İlâ Câddeti’t-Tarîk Adlı Risâlesi (İnceleme-Tahkîk)

Abstract

Genel itibarıyla zahirî/selefî söylem olarak isimlendirilen bir anlayışa sahip zümreler, tarih boyunca İslam toplumlarında yaşanan yozlaşma ve bozulmaların Hz. Peygamber döneminden sonra toplumda ortaya çıkan ve bid‘at olarak isimlendirdikleri birtakım adet ve uygulamalardan kaynaklandığını belirtmişler. Bu nedenle toplumda var olan pek çok uygulamayı bid‘at, hurafe ve şirk olarak nitelendirip, bu uygulamalara karşı tavizsiz ve sert bir üslup takınmışlar, bunları yapan veya meşru görenleri kınamış, ötekileştirmiş hatta tekfir emişlerdir. Söz konusu zihniyetin yansımalarının 17. yüzyıldan sonra Osmanlı toplumunda etkili olmaya başlayan Kadızâdeliler hareketinin temsilcilerinde de müşahede edildiği söylenebilir. Mezkûr anlayışın oldukça sert ifadeler kullandığı meselelerden biri de tütün kullanma meselesidir.

17. yüzyılın başından itibaren İslam dünyası ve Osmanlı topraklarında yaygınlaşmasıyla beraber tütün kullanmanın hükmü meselesi ile ilgili tartışmalar başlamış, akabinde yasaklamalar gündeme gelmiştir. Şeyhülislam Bahâî Mehmed Efendi’nin (ö. 1064/1654) tütünün mubahlığına dair verdiği fetva ile, yasakların gevşediği bir döneme girilmiştir. Ancak tütünün dinî ve hukukî hükmü konusunda, günümüze kadar devam eden yoğun tartışmalar yaşanmış, lehte ve aleyhte irili ufaklı birçok risâle kaleme alınmıştır. Bu konuda eser telif edenlerden biri de 18. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden olan Mehmed et-Trabzonî’dir.
    İlk eğitimini Trabzon’da tamamladıktan sonra çeşitli tarihlerde İstanbul, Halep, Şam, Kudüs, Mısır, Mekke ve Medine gibi İslam coğrafyasının pek çok bölgesine seyahatlerde bulunan Trabzonî, buralarda çeşitli ilimlerde birçok hocadan ders ve icazet almıştır. Bursa’da kadılık ve mutasarrıflık yapmış, hayatının son kısmında Süleymaniye Medresesi’nde müderrislik ve hâfız-ı kütüblük görevlerinde bulunmuştur. Fakîh, muhaddis, müfessir ve dilci olmanın yanında aynı zamanda Kadîrî tarikatına mensup bir sufî olan Trabzonî, çeşitli ilim dallarında birçok eser kaleme almıştır. Telif ettiği bu eserlerden biri de Hâdi’l-‘umyi ilâ câddeti’t-tarîk adlı tütün risalesidir.
    Trabzonî, diğer birçok eserini olduğu gibi tütün risalesini de, döneminde tütün kullanımı ile ilgili tartışmalarda uygun olmayan deliller yanında, hakarete hatta tekfire varan sert bir üslup kullandıklarını söylediği mezkûr zihniyete karşı bir cevap olarak kaleme almıştır. Nitekim risalesinin birinci bölümünü, tütünün haramlığını savunan ve sert üslubuyla dikkat çeken Akdağlı Mustafa el-Amâsî’nin (ö.1158/1746) tütün risalesine reddiye olarak yazmıştır. İkinci bölümde ise tütün kullanmanın hükmüne dair görüşleri serdetmiş, bu hususta kullanılan bazı delillerle ilgili değerlendirmeler yapmış, bazı âlimlerin tütün hakkındaki görüşleri yanında kısaca uyuşturucu maddeler ve kahvenin hükmü konularına değinmiştir.
    Bu makale Mehmed et-Trabzonî’nin sözkonusu risalesini incelemeye hasredilmiştir. İlk olarak onun hayatı ve eserleri hakkında bilgi verilmiş, akabinde ise Trabzonî’nin tütün hakkındaki risâlesinin muhtevası tahlil edilmiştir. Son olarak da risâlenin tahkikli metnine yer verilmiştir.

Keywords